1. Định nghĩa

          Học thuyết thiên nhân hợp nhất nói lên giữa con người với hoàn cảnh tự nhiên và xã hội luôn mâu thuẫn và thống nhất với nhau. Con người thích nghi, chế ngự, cải tạo hoàn cảnh thiên nhiên và xã hội sẽ sinh tồn và phát triển

          Trong y học người xưa ứng dụng học thuyết này để chỉ đạo các phương pháp phòng bệnh giữ sức khoẻ, tìm ra nguyên nhân gây bệnh và đề ra phương pháp chữa bệnh toàn diện.

2. Hoàn cảnh và con người

2.1. Hoàn cảnh tự nhiên và xã hội luôn luôn tác động đến con người

a. Hoàn cảnh tự nhiên: gồm khí hậu, thời tiết, địa lý, tập quán sinh hoạt

   - Khí hậu, thời tiết bốn mùa gồm 6 thứ khí (lục khí): phong (gió), hàn (lạnh), thử (nắng), thấp (độ ẩm thấp), táo (độ khô), hoả (nóng), luôn luôn có mặt theo mùa tác động đến sức khoẻ con người. Khi sức khoẻ yếu (chính khí  hư) chúng sẽ trở thành những tác nhân gây bệnh bên ngoài gọi là tà khí…

   - Hoàn cảnh địa lý: miền đồng bằng, miền rừng núi, miền Nam, miền Bắc, tập quán sinh hoạt, phong tục, tín ngưỡng…luôn luôn gây nên những bệnh địa phương và ảnh hưởng đến sức khoẻ con người.

b. Hoàn cảnh xã hội: là những điều kiện chính trị, kinh tế, văn hoá của xã hội luôn luôn tác động đến tư tưởng tình cảm, đạo đức của con người.

   Trong một xã hội còn giai cấp bóc lột hoặc trong xã hội hết giai cấp bóc lột những tàn dư tư tưởng văn hoá của xã hội cũ hãy còn tồn tại, gây nên  những ảnh hưởng xấu đến tư tưởng tình cảm, đạo đức của con người. Điều kiện kinh tế còn thấp kém, mức sống con người chưa cao là yếu tố ảnh hưởng đến sức khoẻ. Tập quán sinh hoạt như. Văn hoá không lành mạnh, những tập tục, những tư tưởng lạc hậu luôn tác động đến tư duy con người…Tất cả những yếu tố tiêu cực trê sẽ gây ra những tác nhân không tốt về tâm lý xã hội là điều kiện gây ra các bệnh nội thương mà YHCT thường nói tới.

2.2. Con người luôn luôn thích ứng với hoàn cảnh tự nhiên và xã hội

  Thời tiết, khí hậu và những điều kiện xã hội luôn tác động đến đời sống con người, có những yếu tố tích cực cần thiết cho sự sống của con người, ngược lại có những yếu tố tiêu cực ảnh hưởng đến sức khỏe con người.

  Con người cần thích nghi hoàn cảnh, chế ngự và cải thiện tự nhiên và xã hội để sinh tồn và phát triển.

  Muốn vậy con người cần có sức khoẻ, tinh thần phải vững vàng biểu hiện ở chính khí và các cơ năng thích ứng của cơ thể luôn luôn quân bình giữa các mặt âm, dương, khí huyết, tinh thần, tân dịch…

3. Ứng dụng trong y học

3.1. Học thuyết thiên nhân hợp nhất chỉ đạo nội dung phương pháp phòngbệnh và chăm sóc sức khoẻ của YHCT

a. Phòng bệnh tích cực

- Cải tạo thiên nhiên, bắt thiên nhiên phục vụ đời sống

- Chủ động rèn luyện thân thể

- Thể dục, thể thao: thái cực quyền, khí công, dưỡng sinh…vv

- Chống dục vọng cá nhân, rèn ý chí, cải tạo bản thân và xã hội, xây dựng tinh thần lạc quan…

 - Cải tạo tập quán lạc hậu, xây dựng nếp sống văn minh…

b. Phòng bệnh thụ động:

 - Ăn tốt,  mặc ấm, giữ gìn vệ sinh cá nhân, hoàn cảnh

 - Điều độ về sinh hoạt, tình dục, lao động

  Có thể kết luận phương pháp rèn luyện sức khoẻ của con người trước hoàn cảnh tự nhiên và xã hội bằng câu thơ bất hủ của Tuệ Tĩnh: “Bế tinh, dưỡng khí, tôn thần, thanh tâm, quả dục, thủ chân, luyện hình”.

3.2. Học thuyết thiên nhân hợp nhất chỉ đạo nội dung của các nguyên nhân gây bệnh và vai trò quyết định của cơ thể đối với việc phát sinh ra bệnh tật.

a. Nguyên nhân gây bệnh:

 - Hoàn cảnh tự nhiên, địa lý với 6 khí, phong, hàn, thử, thấp, táo, hỏa là nguyên nhân gây ra các bệnh ngoại cảm. Khi trở thành tác nhân gây bệnh, lục khí được gọi là lục tà hay lục dâm.

 - Hoàn cảnh xã hội gây ra những yếu tố về tâm lý xã hội gọi là thất tình (vui, giận, buồn, lo, nghĩ, kinh, sợ) là nguyên nhân gây các bệnh nội thương

b. Vai trò cơ thể quyết định trong việc phat sinh ra bệnh tật

 Hoàn cảnh tự nhiên và xã hội luôn luôn tồn tại tác động vào con người nhưng bệnh tật chỉ xảy ra do sự thay đổi nội tại của con người, đó là sự giảm sút sức đề kháng còn gọi là chính khí hư làm cơ thể không thích ứng được với ngoại cảnh. Chính khí hư là vai trò nội nhân, quyết định sự phát sinh ra bệnh.

3.3. Học thuyết thiên nhân hợp nhất chỉ đạo nội dung phương pháp chữa bệnhtoàn diện của YHCT…

 Phải nâng cao chính khí con người bằng các phương pháp tổng hợp:

 - Tâm lý liệu pháp

 - Dự phòng trong điều trị: dưỡng sinh, khí công, thái cực quyền…

  - Ăn uống bồi dưỡng

 - Dùng châm cứu, xoa bóp, thuốc…

 - Khi dùng thuốc bao giờ cũng chú trọng đến các thuốc nâng cao các mặt yếu của cơ thể (bổ hư) về âm, dương, khí, huyết, tân dịch…rồi mới đến các thuốc tấn công vào tác nhân gây bệnh.

     Từ 3 học thuyết: âm dương, ngũ hành và thiên nhiên hợp nhất, YHCT đi tới một quan niệm toàn diện, thống nhất, chỉnh thể trong công tác phòng bệnh, chẩn đoán và chữa bệnh.

  Người thầy thuốc phải nhận thấy con người ở thể thống nhất toàn vẹn giữa các chức phận, tinh thần và vật chất, cá nhân và hoàn cảnh bên ngoài để tìm ra các mâu thuẫn trong quá trình bệnh lý và giải quyết các mâu thuẫn đó bằng những phương pháp tích cực và đúng đắn nhất.